του Δημήτρη Κολιοδήμου*
Δόθηκε στη δημοσιότητα μία πρόταση του ΕΣΡ προς τον Υπουργό Ψηφιακής Πολιτικής σχετική με τη σήμανση των τηλεοπτικών προγραμμάτων. Σύμφωνα με αυτήν: α) διατηρείται η ταξινόμησή τους σε πέντε (5) κατηγορίες, β) αλλάζουν τα σύμβολα των κατηγοριών αυτών, γ) προστίθενται τέσσερα (4) σύμβολα σχετικά με το περιεχόμενο των προγραμμάτων, και δ) γίνονται αυστηρότερες οι ώρες μετάδοσης των προγραμμάτων αυτών. Είναι μία πρόταση που θέλει να τροποποιήσει το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο (της υπ’ αριθμόν 6138/Ε/17.3.2000 αποφάσεως του Υπουργού Τύπου και Μ.Μ.Ε) και είναι μία πρόταση που περιέχει θετικά, αλλά και αρνητικά στοιχεία.
Ταξινόμηση σε πέντε κατηγορίες
Η διατήρηση των πέντε κατηγοριών είναι το πρώτο θετικό σημείο της πρότασης του ΕΣΡ. Παρόλα αυτά, το ΕΣΡ κάνει το ίδιο λάθος που είχε κάνει πριν από 18 χρόνια ο τότε υπουργός Δημήτρης Ρέππας: βλέπει την τηλεόραση ως ένα μέσο αυτόνομο και ανεξάρτητο. Δεν είναι. Η τηλεόραση αποτελεί μία από τις σύγχρονες εκφάνσεις του οπτικοακουστικού θεάματος – δύο άλλες είναι ο κινηματογράφος και το βίντεο. Για τον πρώτο, το υφιστάμενο νομικό καθεστώς (Ν. 3905/2010) προβλέπει την ταξινόμηση των ταινιών σε τέσσερις (4) κατηγορίες, οι οποίες ισχύουν και για το βίντεο: σε ταινίες κατάλληλες για όλους (Κ), σε ταινίες κατάλληλες για νέους άνω των 12 ετών (Κ-12), σε ταινίες κατάλληλες για νέους άνω των 15 ετών (Κ-15) και σε ταινίες ακατάλληλες για ανηλίκους (Α-18). Να θυμίσω εδώ ότι στον παλαιότερο Νόμο οι κατηγορίες ήταν τρεις: Κ, Κ-13 και Α. Δηλαδή, ο Παύλος Γερουλάνος, ως Υπουργός Πολιτισμού το 2010, είχε αλλάξει το νομικό πλαίσιο για τον κινηματογράφο χωρίς να λάβει υπόψη του το ισχύον για την τηλεόραση νομικό πλαίσιο!
Η πρόταση του ΕΣΡ διατηρεί τις τρεις από τις κατηγορίες αυτές, διαφοροποιείται ως προς την τέταρτη, αυξάνοντας το όριο θέασης ενός προγράμματος κατά ένα έτος (Κ-16) και εισάγει μία νέα κατηγορία (Κ-8). Σωστό το τελευταίο, διότι χρειάζεται αυτού του είδους η επισήμανση, λάθος το πρώτο – δεν υπάρχει κανένας λόγος το Κ-15 να γίνει Κ-16. Η τριετία από 12 σε 15 και από 15 σε 18 είναι επαρκής ηλιακή διαφορά για την κατανόηση (και αποδοχή) των στοιχείων εκείνων που οδηγούν στην κατάταξη μιας κινηματογραφικής ταινίας (κι ενός τηλεοπτικού προγράμματος) στη μία ή την άλλη κατηγορία. Κι ας μην μας διαφεύγει ότι στις ΗΠΑ, χώρα από την οποία μας έρχεται ένας σημαντικός αριθμός σύγχρονων τηλεοπτικών προγραμμάτων, η αντίστοιχη τηλεοπτική κατηγοριοποίηση είναι το Κ-14 (χωρίς εκεί να συνοδεύεται από κανενός είδος περιορισμό ως προς την ώρα μετάδοσης του προγράμματος). Όμως, επειδή σήμερα το οπτικοακουστικό περιεχόμενο είναι ενιαίο σε κινηματογράφο-βίντεο-τηλεόραση, θα πρέπει οι πέντε κατηγορίες να είναι όμοιες και στα τρία αυτά μέσα. Που με τη σειρά του σημαίνει ότι πρέπει να εισαχθούν οι κατηγοριοποιήσεις Κ, Κ-8, Κ-12, Κ-15 και Α-18 και στον κινηματογράφο, με τροποποίηση του σχετικού Νόμου. Ενός Νόμου που (πρέπει να σημειωθεί) είναι ήδη ανενεργός ως προς αρκετά βασικά άρθρα του, κυρίως λόγω της κατάργησης του ειδικού φόρου δημοσίων θεαμάτων, και χρίζει άμεσης αναθεώρησης, πλην όμως το Υπουργείου Πολιτισμού αλλού τυρβάζει….
Νέα σήματα με αριθμούς
Η αντικατάσταση των υπαρχόντων σημάτων με νέα είναι το δεύτερο θετικό σημείο της πρότασης του ΕΣΡ. Τα μαύρα τετράγωνα με τους λευκούς κύκλους, εντός των οποίων θα υπάρχουν ένα μαύρο γράμμα «Κ» ή οι σε έντονο μαύρο χρώμα αριθμοί 8, 12, 15 (όχι 16, το τονίζω και πάλι) και 18 είναι πολύ πιο σαφή οπτικά σήματα από τα ήδη υπάρχοντα σύμβολα. Εντυπώνονται στο νου και μεταδίδουν άμεσα το μήνυμά τους, δεν επιτρέπουν παρερμηνείες, ούτε δημιουργούν παρανοήσεις. Κάθε ενήλικος, αναγνωρίζοντας τον συμβολισμό του όποιου σήματος, θα μπορεί από μόνος να κρίνει συνετά τι θα ήταν κατάλληλο για το παιδί του κατ’ αρχήν, τι θα ήταν κατάλληλο για τον εαυτό του κατά δεύτερο λόγο.
Σύμβολα σχετικά με το περιεχόμενο
Η υιοθέτηση συμβόλων σχετικών με το περιεχόμενο είναι το τρίτο θετικό σημείο της πρότασης του ΕΣΡ. Η σήμανση ενός τηλεοπτικού προγράμματος, όπως και η καταλληλότητα οποιασδήποτε κινηματογραφικής ταινίας, εξαρτάται απόλυτα από το θέμα τους και το οπτικοακουστικό τους περιεχόμενο. Από την ύπαρξη ή μη σκηνών βίας, από την ύπαρξη ή μη ερωτικών σκηνών ή γυμνικών εμφανίσεων, από την ύπαρξη ή μη σκηνών όπου γίνεται μνεία ή χρήση ναρκωτικών ουσιών, από την ύπαρξη ή μη σκηνών όπου ακούγονται βωμολοχίες, κ.ο.κ. Από την άποψη αυτή, η πρόταση του ΕΣΡ να υιοθετηθούν οπτικά σύμβολα που θα επεξηγούν το περιεχόμενο ενός προγράμματος ή μιας ταινίας είναι πρωταρχικής σημασίας, επειδή προειδοποιεί τον θεατή για το τι πρόκειται να δει. Κυρίως, επειδή προειδοποιεί τον γονιό για το τι ακριβώς περιέχει το πρόγραμμα ή η ταινία που ακολουθεί, παρέχοντάς του έτσι όλες εκείνες τις πληροφορίες που θα του επιτρέψουν να αποφασίσει εάν θα επιτρέψει στο ανήλικο παιδί του να παρακολουθήσει το πρόγραμμα ή την ταινία αυτή, ή εάν θα του το απαγορεύσει. Διότι εδώ είναι το κρίσιμο σημείο: η σήμανση στην τηλεόραση είναι (πρέπει να είναι) συμβουλευτική, ουχί απαγορευτική – και ο ενήλικας γονιός είναι εκείνος που θα επιτρέψει ή θα απαγορεύσει στο ανήλικο τέκνο του να δει ή να μην δει κάτι που μεταδίδεται από αυτήν μέσα στο ίδιο τους το σπίτι. Ο γονέας, όχι η πολιτεία! Ευθύνη της πολιτείας είναι η προστασία των ανηλίκων στους δημόσιους χώρους. Η σήμανση στην τηλεόραση δεν πρέπει να είναι απαγορευτική, διότι η τηλεόραση απευθύνεται σε όλους, ενηλίκους και ανηλίκους, και δεν είναι δυνατόν να «τιμωρούνται» οι πρώτοι στο όνομα των δεύτερων. Οι πρώτοι είναι υπεύθυνοι για τους δεύτερους, και έχουν τη σύνεση και τη γνώση να αποφασίσουν τι θα επιτρέψουν και τι όχι σ’ αυτούς. Ο πατέρας και η μητέρα ενός ανήλικου παιδιού, όχι η πολιτεία. Το επαναλαμβάνω.
Σύνδεση της σήμανσης με συγκεκριμένη ώρα μετάδοσης
Είναι το μοναδικό αρνητικό σημείο της πρότασης του ΕΣΡ, και γίνεται ακόμη πιο αρνητικό επειδή προτείνει αυστηρότερες ώρες μετάδοσης. Στον ισχύοντα νόμο, οι σημάνσεις για τις κινηματογραφικές ταινίες και τα τηλεοπτικά προγράμματα («κατάλληλο», «κατάλληλο, επιθυμητή η γονική συναίνεση», «κατάλληλο, απαραίτητη η γονική συναίνεση», «κατάλληλο άνω των 15 ετών», «ακατάλληλο για ανηλίκους») συνδέονται άμεσα με ώρες μετάδοσης: η Κ-ΑΓΣ μετά τις 21:00, η Κ-15 μετά τις 22:30 (ή 23:00, αν η επόμενη ημέρα είναι αργία) και η Α μετά τις 00:30. Και η εφαρμογή αυτών των άδικων επιταγών του Νόμου οδηγούσε συχνά τους μεν τηλεοπτικούς σταθμούς σε σημάνσεις που δεν χαρακτήριζαν με σωστό τρόπο το περιεχόμενο ταινιών ή προγραμμάτων, το δε ΕΣΡ σε μία υπερβολική και σχεδόν ακραία αυστηρότητα, η οποία έφτασε να τιμωρεί σταθμούς επειδή μετέδιδαν ακατάλληλο πρόγραμμα την 01:00, επειδή το περιεχόμενο του προγράμματος αυτού δεν ήταν αρεστό στον υπέρ συντηρητικό Πρόεδρό του και ορισμένα εξίσου συντηρητικά μέλη του. Τώρα, με την πρότασή του, το ΕΣΡ ζητεί ένα Κ-12 πρόγραμμα ή ταινία να μεταδίδεται μετά τις 21:30 (μετά τις 22:00 αν η επόμενη ημέρα είναι αργία), ένα Κ-16 πρόγραμμα ή ταινία να μεταδίδεται μετά τις 23:00, κι ένα Α-18 πρόγραμμα να μεταδίδεται μετά την 01:00. Χωρίς να κάνει την παραμικρή διάκριση μεταξύ συνδρομητικής και ελεύθερης τηλεόρασης…
Ας αντιπαρέλθουμε το ότι η σύνδεση της σήμανσης (δηλαδή της καταλληλότητας) με τόσο αυστηρές ώρες μετάδοσης δεν ισχύει σε καμία από τις χώρες του δυτικού κόσμου – της Ευρωπαϊκής Ένωσης κυρίως, της οποίας η Ελλάδα αποτελεί ισότιμο μέλος. Ας αντιπαρέλθουμε, επίσης, το ότι στις ΗΠΑ το «R» (από το Restricted), που είναι ισοδύναμο του δικού μας «Κ-15», όποτε συνοδεύει μία κινηματογραφική ταινία, επιτρέπει σ’ έναν ανήλικο να την δει εάν αυτός συνοδεύεται από κάποιον ενήλικα, ο οποίος δια της συνοδείας αποκτά την «ευθύνη» για το ότι ο ανήλικος θα παρακολουθήσει μία ταινία της οποίας ο ενήλικος γνωρίζει το περιεχόμενο και κρίνει ότι δεν θα επηρεάσει αρνητικά τον ανήλικο που συνοδεύει. Και ας επικεντρώσουμε την προσοχή μας στα παρακάτω σημεία:
α) Μπορεί η συνδρομητική τηλεόραση, στην οποία ο θεατής πληρώνει ένα μηνιαίο οικονομικό τίμημα για να γίνει και να παραμένει συνδρομητής. να αντιμετωπίζεται με τα ίδια κριτήρια που αντιμετωπίζεται η ελεύθερη, στην οποία ο θεατής δεν πληρώνει τίποτα (με εξαίρεση τη δημόσια τηλεόραση); Δηλαδή, αν σ’ ένα συνδρομητικό κανάλι μία ταινία ή ένα πρόγραμμα Α-15 επιβάλλεται να μεταδοθεί μετά τις 23:00 και μία Α-18 ταινία ή πρόγραμμα επιβάλλεται να μεταδοθεί μετά την 01:00, γιατί εγώ, ο ενήλικας θεατής, να είμαι και να παραμένω συνδρομητής, αφού δεν θα μπορώ να δω αυτό που επιθυμώ σε μία προσιτή ώρα; Ας νοικιάσω ένα DVD ή ας πληρώσω το αντίτιμο σε μία TVoD υπηρεσία και να το δω όποτε θέλω. Όμως, στην περίπτωση αυτή, η συνδρομητική τηλεόραση χάνει εκείνο ακριβώς το πλεονέκτημα που έχει σε ολόκληρο τον κόσμο – και στην Ελλάδα.
β) Αν η συνδρομητική τηλεόραση αντιμετωπίζεται με διαφορετικά κριτήρια απ’ ό,τι η ελεύθερη τηλεόραση, γιατί εγώ, ο ενήλικας θεατής, θα πρέπει να οδηγούμε σε μία υπηρεσία συνδρομητικής τηλεόρασης για να αποφύγω την «τιμωρία» την οποία μου επιβάλει με τη μεσολάβηση της πολιτείας η ελεύθερη τηλεόραση; Διότι τιμωρία για εμένα, τον ενήλικα θεατή, είναι να πρέπει να δω μία Κ-15 ταινία μετά τις 23:00 και μία Α-18 ταινία μετά την 01:00. Και είναι τιμωρία, διότι με αναγκάζει να ξενυχτίσω, παρόλο που την επομένη θα πρέπει να ξυπνήσω νωρίς για να πάω στη δουλειά μου – ιδίως αν η ταινία τελειώσει μετά τις 3 τα ξημερώματα, για να μην πω λίγο πριν τις 04:00, μιας και υπάρχουν και οι διαφημίσεις.
γ) Αν η σήμανση μιας ταινίας, ή ενός τηλεοπτικού προγράμματος, συνδέεται ευθέως με την ώρα μετάδοσης, τότε είναι σίγουρο ότι ο τηλεοπτικός σταθμός, ο ιδιωτικός κυρίως, αλλά και ο δημόσιος ενδεχομένως, θα μετέλθει κάποιο από τα παρακάτω τεχνάσματα: i) θα μεταδώσει την ταινία με μη σωστή σήμανση, ριψοκινδυνεύοντας ενδεχομένως κάποιο πρόστιμο από την πλευρά του ΕΣΡ, ii) θα μεταδώσει την ταινία κρύβοντάς μου ορισμένες λεπτομέρειες κάποιων εικόνων της, δηλαδή λογοκρίνοντάς την, όπως συνέβαινε με τα εξώφυλλα κάποιων περιοδικών και τη χρήση των μαύρων μαρκαδόρων στο αλήστου μνήμης παρελθόν μας, iii) θα μεταδώσει την ταινία έχοντας αφαιρέσει τελείως κάποιες σκηνές ή έχοντας περικόψει ορισμένες άλλες, ώστε να περιορίσει την υπερβολική βία, τη θέαση των πληγών του θύματος μιας εγκληματικής πράξης, κάποια γυμνική εμφάνιση, μία ομοφυλόφιλη αποκάλυψη, έκθεση ή συμπεριφορά, μία ερωτική σκηνή, δηλαδή λογοκρίνοντας ευθέως μία κινηματογραφική ταινία ή μία τηλεοπτική σειρά, για να της δώσει τη σήμανση εκείνη που θα του επιτρέψει να την μεταδώσει σε ώρα υψηλής τηλεθέασης, χωρίς να αντιμετωπίσει τις σκληρές ενδεχομένως συνέπειες της παράβασης της σχετικής με την ώρα μετάδοσης νομοθεσίας. Σ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις χαμένος είμαι εγώ, ο ενήλικας θεατής, που μου απαγορεύτηκε να δω εκείνο το οποίο κανείς δεν επιτρέπεται να μου απαγορεύει να δω (μην το ξεχνάμε: στην Ελλάδα, η λογοκρισία απαγορεύεται), αλλά και ο καλλιτέχνης, το έργο του οποίου σφαγιάστηκε, ενδεχομένως με τη σύμφωνη γνώμη του (επειδή του διαμηνύθηκε ότι αυτό δεν μπορεί να μεταδοθεί παρά μόνο με τις συγκεκριμένες επεμβάσεις και περικοπές! – το τι συνεπάγεται αυτό για τη χώρα μας το αφήνω ασχολίαστο…), για να τηρηθεί το γράμμα ενός άδικου, αναχρονιστικού και ξεπερασμένου Νόμου.
δ) Και ο νέος Νόμος (θα) είναι άδικος, αναχρονιστικός και ξεπερασμένος διότι δεν λαμβάνει υπόψη του τη σημερινή πραγματικότητα, όπου ένα τηλεοπτικό πρόγραμμα ή μία κινηματογραφική ταινία μπορεί να το δει κανείς σε μία πολλαπλότητα μέσων, από τα οποία απαγορεύσεις θα ισχύουν μόνο για την τηλεόραση. Στις κινηματογραφικές αίθουσες δεν γίνεται ο παραμικρός έλεγχος (ούτε καν αναγράφεται η καταλληλότητα της ταινίας στις προθήκες με τις φωτογραφίες και τις αφίσες έξω από αυτές), παρά το ό,τι το προβλέπει ο Νόμος, στο βίντεο μπορεί οιοσδήποτε να νοικιάσει οποιαδήποτε ταινία θέλει, μιας και ο ιδιοκτήτης του βίντεο-κλαμπ δεν ασκεί κανενός είδους έλεγχο ηλικίας, στο διαδίκτυο μπορεί οιοσδήποτε να κατεβάσει ή να δει όποτε το επιθυμήσει οποιαδήποτε κινηματογραφική ταινία ή τηλεοπτικό πρόγραμμα θελήσει, σ’ όλες τις συνδρομητικές υπηρεσίες θέασης κατά παραγγελία μπορεί κάθε ανήλικος που έχει την έγκριση του γονιού του να δει προγράμματα και ταινίες που δεν ταιριάζουν με την ηλικία του, επειδή του διεγείρουν την περιέργεια ή του προσδίδουν ένα αίσθημα ανωτερότητας, καθώς νοιώθει ότι έχει ξεπεράσει τα όρια της παιδικής ηλικίας και παρακολουθεί ένα πρόγραμμα ή μία ταινία για ενήλικες. Από την άποψη αυτή, σκοτίστηκε αν η ελεύθερη τηλεόραση δεν μεταδίδει τα προγράμματα αυτά σε προσιτές γι’ αυτόν ώρες – θα τα δει αλλού, αφού υπάρχουν (και) αλλού. Ουσιαστικά ζημιωμένος βγαίνει ο ενήλικος, που πληρώνει τη νύφη στο όνομα της προστασίας του ανηλίκου.
ε) Η τηλεόραση είναι υποχρεωμένη, βάσει σχετικού Νόμου, που εφαρμόζεται πλημμελώς ωστόσο, χωρίς τον παραμικρό έλεγχο από την πλευρά της αρμόδιας πολιτείας, να επενδύει στον κινηματογράφο. Όμως, η πλειονότητα των σύγχρονων ελληνικών ταινιών είναι είτε ακατάλληλες για ανηλίκους είτε Κ-15. Ποιος λογικός άνθρωπος θα έδινε χρήματα για μία ταινία που θα έπρεπε να μεταδοθεί μετά τις 23:00 ή μετά την 01:00; Κανένας! Από την άλλη, αυτό δεν είναι ενός είδους «λογοκριτική» επέμβαση σrο περιεχόμενος ενός έργου τέχνης ή στην ανάπτυξη της σκέψης και των ιδεών ενός καλλιτέχνη; Δεν είναι ένα είδος προληπτικής λογοκρισίας, που στην Ελλάδα απαγορεύεται;
Συμπερασματικά
Η πρόταση του ΕΣΡ συνεισφέρει αποτελεσματικά στην προστασία της παιδικής ηλικίας από ακατάλληλες σκηνές, οι οποίες μπορεί να διαταράξουν τον ψυχικό κόσμο των παιδιών, ακριβώς επειδή θα προηγούνται τα σχετικά με το περιεχόμενο σύμβολα και οι περιγραφές τους. Οφείλει, ωστόσο, να λάβει υπόψη της το ευρύτερο μιντιακό πλαίσιο εντός του οποίου υπάρχει σήμερα και παρέχει υπηρεσίες η τηλεόραση ως οπτικοακουστικό μέσο και να υπερβεί αγκυλώσεις του παρελθόντος, απαλλασσόμενη του απαγορευτικού χαρακτήρα της. Αποστολή των σημάνσεων στην τηλεόραση δεν είναι να τιμωρούνται τα προγράμματα ή οι ταινίες, ούτε οι θεατές τους. Είναι να κατατοπίζουν τον υποψήφιο θεατή ως προς το τι θα πρόκειται να δει, και δη τον γονέα για τι μπορούν ή δεν μπορούν να παρακολουθήσουν τα παιδιά του. Ο ρόλος τους είναι συμβουλευτικός και μόνον αν είναι τέτοιος θα είναι σε θέση η επιτροπή κάθε τηλεοπτικού σταθμού να επιτελέσει σωστά και αντικειμενικά το έργο της, με αποκλειστικό γνώμονα την ενημέρωση και κατατόπιση των θεατών. Οι όποιες απαγορεύσεις μπορεί να προέλθουν από αυτές, πρέπει να εξαρτώνται αποκλειστικά και μόνο από την κρίση των γονέων. Σε διαφορετική περίπτωση, εκείνος που τιμωρείται από αυτές είναι ο ενήλικος, στον οποίο δεν επιτρέπεται τελικά να δει μία ταινία ή ένα πρόγραμμα τις ώρες της υψηλής τηλεθέασης, όπως συμβαίνει σε ολόκληρο τον πολιτισμένο κόσμο. Ή την βλέπει λειψή και λογοκριμένη. Να είστε βέβαιοι για το τελευταίο – ομιλώ εκ πείρας!
* Ο Δημήτρης Κολιοδήμος είναι συγγραφέας-κριτικός κινηματογράφου, μέλος επιτροπής καταλληλότητας κινηματογραφικών ταινιών του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, πρώην Διευθυντής της ΣΚΑΪ Τηλεόρασης, πρώην διευθυντής προγράμματος του Star Channel.
